دفاع مقدس استان یزد، مرکز فرهنگی و موزه، مرکزی فرهنگی و هنری در منطقۀ صفائیه، در جنوب شهر یزد، برای نمایش نقش مردم استان یزد در انقلاب اسلامی و هشت‌سال دفاع مقدس.
پیشینه: در ۱۳۷۹ ش، ستاد کنگرۀ سرداران و ۳۸۰۰ شهید استان یزد پیشنهاد احداث موزۀ دفاع مقدس را مطرح کرد و یک سال بعد، مطالعات مقدماتی برای انتخاب محل اجرای پروژه انجام شد (دایره ... ، دفتر ... ، ص ۸-9) و در ۱۳۸۱ ش، با هماهنگی‌های فرماندهی ارشد سپاه، استانداری و دیگر مسئولان مرتبط (نمایندۀ امام‌جمعۀ یزد، شهرداری، شورای اسلامی شهر و اداره‌کل راه و شهرسازی) هفده محل در سطح شهر یزد انتخاب، بررسی و از آن‌ها بازدید شد و سرانجام در ۱۳۸۲ ش، محل مدنظر برای احداث مرکز فرهنگی دفاع مقدس انتخاب (کنگره ... ) و در جلسه‌ای با حضور مسئولان استان و فرماندهی ارشد سپاه مقرر شد درازای اختصاص زمین مجتمع تربیت‌بدنی ادارات (جنب بوستان آزادگان صفائیه که در اختیار استانداری بود) به مرکز فرهنگی دفاع مقدس، هم‌زمان بسیج سپاه یزد سالن‌های در اختیار خود را در محل نمایشگاه‌های استانی به استانداری تحویل دهد. این کار با پیگیری‌های فرماندهی ارشد استان و دفتر نمایندگی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در استان یزد در ۱۳۸۳ ش صورت گرفت (استانداری ... ).
در ۱۳۸۵ ش، این طرح در قالب طرحی استانی، در کارگروه عمرانی و زیربنایی برنامه‌وبودجه مطرح و در شورای برنامه‌ریزی استان تصویب شد (همان)؛ سپس، در همین سال، دفتر فنی استانداری مطالعات اولیه و طراحی موزه را به مهندسین مشاور امین واگذار کرد و طراحی ساختمان اصلی موزه در زمینی به مساحت سه‌هزار مترمربع در دو طبقه با زیربنای ۳۷۰۰ مترمربع، زیرنظر دفتر فنی استانداری و با نظارت اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به پایان رسید. به‌موازات آن، مجوز تغییر کاربری در کمیسیون‌های شهرداری و مسکن و شهرسازی و تأمین بودجۀ اولیه، انجام شد (دایره، همان، ص ۸).
در اواخر سال ۱۳۸۶ ش، عملیات اجرایی بنا آغاز شد و با جدیت و پشتکار، تا مرحلۀ پایان ساخت اسکلت ساختمان پیش رفت. در این مقطع، تصمیم گرفته شد طراحی محوطه و فضای پیرامونی مرکز (حدود هشت‌هزار مترمربع) انجام شود. در این زمینه، استانداری مسابقه‌ای برگزار و درنهایت، دفتر فنی استانداری طرح مهندسان مشاور شبستان یزد را تصویب کرد (همان‌جا؛ هژبری). در ۱۳۸۹ ش، ساختمان مدیریت، کتابخانه و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس جنب موزه (در سمت جنوب شرقی موزه) طراحی و از ۱۳۹۱ ش، پس از تخصیص بودجه، احداث آن آغاز شد و در ۱۳۹۵ ش به بهره‌برداری رسید (رجبی).
مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس سه بخش محوطه، ساختمان اداری و موزۀ اصلی را شامل می‌شود:
الف ـ محوطه: طراحی محوطه سیر رسیدن از زندگی صنعتی و ماشینی به حال‌وهوای حاکم بر دفاع مقدس و جبهه‌ها را نشان می‌دهد که به‌صورت مفهومی مبرهن این است که شهید از همه‌چیز خود گذشته و به درگاه ربوبی رسیده است. از سویی دیگر، از نگاه حماسی، هفت‌خوان و از نگاه عرفانی، هفت وادی عرفان را پشت سر می‌گذارد و درنهایت، به ثمره‌اش، یعنی شهادت می‌رسد؛ بنابراین، محوطه نشانه‌ها و طرح‌هایی با مضمون دفاع مقدس دارد تا مخاطب را به بازدید از داخل موزه ترغیب کند.
محوطۀ این مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس پانزده قسمت را در برمی‌گیرد:
1. سردر ورودی مرکز فرهنگی از طرف خیابان شهید تیمسار فلاحی که در شمال شرقی این مرکز قرار دارد و طراحی آن بر‌مبنای معماری سنتی یزد شامل سنگ‌کاری با طرح گره اسلیمی و آینه‌کاری سنتی است. بخش بیرونی آن به‌صورت خنثی و ساده طراحی و در کف آن، آینه‌هایی از استیل نصب‌شده است تا بازدیدکننده هنگام گذر از روی عکس خود، که در آینۀ کف منعکس شده است، به‌طور نمادین، پا روی خود بگذارد که تداعی‌کنندۀ آن است که شهدا و ایثارگران دفاع مقدس پا روی هواهای نفسانی خود گذاشتند و اگر کسی بخواهد به مقامات عالی کمال برسد، باید از خود بگذرد. قبل از سردر نیز جعبه‌های سنگی در کف تعبیه و مین‌هایی در آن قرار داده شده و قبل از مین‌ها، در پیاده‌رو، رد پوتین‌هایی بر سنگ‌فرش نقش بسته است که مسیر ورود را نشان می‌دهد. در جنب سردر، دیواری بتنی وجود دارد که روی آن، تصویری از جمع زیادی از رزمندگان یزدی برای خوشامدگویی دیده می‌شود (دایره، قرارداد ... سردر ... ؛ خواجه‌حسینی).
2. مناره که گویی مردم را به دیدن مجموعه‌ای که بین درختان بلند بوستان و خیابان از دید پنهان شده است، دعوت می‌کند. این مناره را می‌توان از دو نظر بررسی کرد: الف - براساس خاصیت و تعریف آن، مناره بیانگر این معناست که شهدا و ایثارگران دفاع مقدس، بسان منبع نور به همه روشنایی می‌بخشند و دیگران با دیدن و پیمودن راه آن‌ها می‌توانند به نور حقیقی برسند؛ و ب - شهدای ما مانند چراغ‌هایی نورانی مردم را به‌سوی خداوند و نور باطنی دعوت و هدایت می‌کنند. در این مناره، حدیثی از امام جعفر صادق (ع) با خط ثلث و معرق‌کاری روی سنگ آمده است. شکل و معماری این مناره از بادگیرهای یزد الگوبرداری و نمای آن با آجر قرمز و سنگ سفید در ارتفاع بیست متر اجرا شده است.
3. گذر فرماندهان و سرداران شهید که بعد از سردر ورودی قرار دارد؛ بدین‌صورت که در دو طرف مسیر هشت سکو دیده می‌شود که روی آن‌ها، سردیس هشت تن از فرماندهان و سرداران ارشد شهید استان یزد نصب و در مقابل آن، حوض آبی طراحی شده که در داخل آن، سکوهایی سنگی به فاصله پانزده سانتی‌متر در کنار هم قرارگرفته است؛ به‌طوری‌که بازدیدکنندگان برای گذر می‌توانند روی آن‌ها راه بروند، بین این سنگ‌ها، آب جریان دارد که به مفهوم اخلاص، نورانیت و پاکی باطن شهداست.
4. طاق نصرت‌ها‌ی بتنی که باتوجهبه لزوم مرزبندی بین خیابان و محوطۀ موزه و از طرفی پرهیز از کشیدن دیوار و جدا‌کردن این دو قسمت، طراحی و اجرا شده‌اند و اندازه‌های متفاوتشان به مفهوم آن است که شهدا و ایثارگران از همۀ قشرهای جامعه بوده‌اند. بین این طاق‌ها، حوض‌های آب با دیوارۀ کوتاه بیست سانتی‌متری ساخته‌شده است که به محیط طراوت و زیبایی می‌بخشد و افزون‌بر اینکه مانع آن نشده است که از خیابان بوستان دیده شود، بلکه امکان گذر بین طاق نصرت‌ها کم کرده است. این طاق نصرت‌ها یادآور حجله‌هایی شهداست که بر سر کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌گذاشتند.
5. حوض توحید که در مسیر گذر بازدیدکننده در ضلع شمالی محوطه، به‌شکل کاسه‌ای، با قطر حدود چهار متر قرار دارد و از کف آن، آب مانند چشمه‌ای می‌جوشد که نمادی از سیراب‌شدن شهدا از سرچشمۀ زلال توحید است. داخل حوض آجر معرق به‌کاررفته و دورتادور بالای آن، سورۀ توحید با خط کوفی نوشته شده است.
6. حوض چهل فواره که در مسیر گذر بازدیدکننده به ابعاد ده در ده و ارتفاع حدود یک متر در محوطه ساخته‌شده است و چهل فواره به نماد تکامل انسان در این سن، اربعین و دعا برای چهل مؤمن در نماز شب در وسط آن قرار دارد. روی این حوض، پلی شناور مانند پل‌های نفررو در جبهه نصب شده است.
7. باغ گل‌ها که شامل باغچه‌هایی در ابعاد مختلف، با دیواره‌های شیب‌دار سنگی است که روی این دیواره‌ها، نیمکت‌های چوبی برای نشستن و استراحت قرار داده شده است. ابعاد مختلف باغچه‌ها و گل‌های متفاوتشان به مفهوم آن است که شهدا از قشرها و از قومیت‌های مختلف بوده‌اند.
8. جعبه‌های حاوی خاک جبهه که برای ایجاد ارتباط بصری و معنایی مخاطب با خاک متبرک جبهه‌ها و قتلگاه شهدا، به‌ویژه تربت حضرت سیدالشهدا (ع) در نظر گرفته شده‌اند. این جعبه‌ها، که شمار آن‌ها ده عدد است، سنگی و در ابعاد نیم در نیم و ارتفاع یک متر ساخته شده‌اند. هر جعبه با خاک مناطق مختلف جبهه که رزمندگان یزدی در آن مناطق، عملیات اجرا کرده و به شهادت رسیده‌اند، یا خاک‌های متبرک دیگر پر شده است. روی این جعبه‌ها، با شیشه پوشانده و روی خاک آن‌ها نشانه‌هایی از شهدا مانند انگشتر، تسبیح و فشنگ گذاشته شده است. یکی از این جعبه‌ها حاوی خاکی است که با جنازۀ شهید گمنام تماس داشته است، یکی دیگر نیز با خاک صحرای طبس، محل شهادت محمد منتظرقائم* و جعبۀ دیگری نیز هم با خاک تربت امام حسین (ع)، سیدالشهدای عالم پر شده است.
9. چهارده ستون به ابعاد چهل در چهل سانتی‌متر و ارتفاع دو متر که برای تعیین حدومرز بین موزۀ دفاع مقدس و بوستان آزادگان از بتن ساخته شده است.
10. ساختمان برج خورشید که استوانه‌ای با قطر حدود ده و ارتفاع پانزده متر و نمای اصلی ساختمان مرکزی است و از برج خورشید در خراسان جنوبی الهام گرفته شده است. این برج نورانی‌بودن شهدا را تداعی می‌کند. جنس آن از آجر قرمز است و در قسمت فوقانی، گرداگرد برج به ابعاد پنجاه سانتی‌متر آیات ۱۹۳-195 سورۀ آل‌عمران (3) با خط ثلث محمدرضا شایق، استاد دانشگاه، آزاده، حافظ و مفسر قرآن کریم و نهج‌البلاغه، نوشته شده و روی سنگ با هنر معرق اجرا شده است. این آیات به مأجوربودن کسانی اشاره دارد که درراه خدا، با جان و مال خود جهاد می‌کنند.
11. نشانی از تانک، توپ و ادوات جنگی ارتش بعث عراق در یک‌طرف و تندیس شهید محمد‌حسین ذوالفقاری، رزمندۀ دوازده‌‌ساله از یزد، با پای‌برهنه و دست‌خالی در طرف دیگر که به معنای تقابل تاریخی و همیشگی بین حق و باطل است؛ بدین معنا که شهید درحالی‌که حتی جامۀ رزم نیز اندازه‌اش نیست، در مقابل دشمن تا‌دندان‌مسلح، ایستادگی و مقاومت می‌کند.
12. ادوات جنگی شامل شماری ادوات سنگین و نیمه‌سنگین نظیر توپ ۱۰۵ و ۱۲۲ میلی‌متری، توپ ضدهوایی ۵۷ و ۲۳ میلی‌متری، تانک، جیپ فرماندهی، تویوتا، آمبولانس و پایگاه موشکی که برای نمایش استقرار یافته است. این ادوات ارتباط بصری مخاطب با دفاع مقدس را سبب می‌شود تا بدین‌ترتیب، سختی‌های جنگ را بدون واسطه ببیند.
13. حسینیۀ روباز با طراحی مدرن که روی قسمت زیادی از موزه قرار دارد و در زیرزمین جانمایی شده است. این حسینیه با کارایی‌های مختلف، محلی برای اجرای مراسم عزاداری، دعا، ورزش و جشن و همچنین، استراحت، پیاده‌روی خانوادگی، برگزاری نمایشگاه‌های موقت و نظایر آن در نظر گرفته شده است. نورگیرهای زیرزمین که وظیفۀ انتقال نور به تالارهای اصلی موزه را دارند، در کف حسینیه تا ارتفاع حدود پنجاه سانتی‌متر بالا آمده و روی آن‌ها شیشۀ سکوریت نصب شده‌اند تا هم نور را به پایین منتقل کنند و هم سکوهایی برای استراحت بازدیدکنندگان باشند. این نورگیرها در ابعاد شش در یک و ارتفاع حدود دو متر در قسمت بیرونی، گنبدی‌شکل‌اند و در قسمت درونی، پنجره‌هایی فلزی به سبک گره‌چینی‌اند. کف حسینیه از سنگ تراورتن سفید فرش شده و بین آن‌ها، سنگ‌هایی قرمز جانمایی شده است که مسیر ورود به موزه را نشان می‌دهد.
14. نمونک (ماکت) 5 اردیبهشت از صحنۀ شکست امریکا در صحرای طبس در این تاریخ و سوختن هواپیما و بالگردهای آن‌ها که در زمینی به ابعاد پانزده در هجده متر در محوطۀ مرکز فرهنگی جنب موزۀ اصلی اجرا شده است.
15. شهر کتاب که باتوجهبه رسالت اصلی مرکز فرهنگی دفاع مقدس، یعنی انتقال فرهنگ و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به مخاطبان در کنار ورودی و شمال مرکز فرهنگی ساخته‌شده است و انواع کتاب، به‌ویژه با موضوع دفاع مقدس و نیز محصولات فرهنگی مرتبط با این حوزه را عرضه می‌کند (بنی‌فاطمه؛ هژبری).
ب ـ ساختمان اداری: این ساختمان شامل بخش اداری و مدیریت موزه، کتابخانۀ دفاع مقدس، سالن جلسات و مرکز تحقیقات و اسناد دفاع مقدس است و هم‌اکنون نیز اداره‌کل حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد* در آنجا مستقر است؛ همچنین، در زمین مرکز فرهنگی دفاع مقدس، سالنی ورزشی قرار داشت که با مشارکت بخش خصوصی بازسازی و تجهیز شده و به ورزش بسیجیان و عموم مردم و مخاطبان موزه اختصاص یافته است (دایره، قرارداد طراحی ... ساخت ... ؛ رجبی).
ج ـ موزۀ اصلی: عملیات محتوایی و طراحی داخلی این موزه از ۱۳۹۳-1395 ش به طول انجامید. هم‌زمان با آن، طراحی موزه‌آرایی آغاز شد و در ۱۳۹۷ ش به پایان رسید. در طرح موزه‌آرایی، برای حفظ سیر منطقی در روایت، باتوجهبه سیاست‌های کلی مرکز فرهنگی، جمع‌آوری موضوعات با مراجعه به منابع مکتوب و شفاهی انجام گرفت و بنابر ضرورت، موضوعات ملی در اولویت قرار گرفت. فرایند انتخاب سوژه‌های مرکز فرهنگی با تحقیق در منابع کتابخانه‌ای و اسناد و مصاحبه با صاحب‌نظران و پیشکسوتان دفاع مقدس و تشکیل جلسات مشورتی با آن‌ها انجام و سپس، در سه مرحله، حدود هفت‌صد سوژه شناسایی و تهیه شد. این موضوعات در پنج عنوان رزم، ایثارگران، پشتیبانی جنگ، معنویات و مباحث جنبی دسته‌بندی شد. پس از برگزاری جلسات انتخاب موضوعات، گروه تحقیقات اداره‌کل حفظ آثار طرحی مفهومی‌تر برای شکل‌گیری موزه پیشنهاد کرد. باتوجهبه دارالعباده‌بودن یزد، طرح مرکز فرهنگی براساس نگاه مکتبی به دفاع مقدس شکل گرفت. در طرح نهایی مرکز، با الهام از سورۀ والعصر (103)، کل موزه به چهار بخش با عناوین «مقدمه»، «طلیعۀ متن»، «متن» و «مؤخره» تقسیم‌شده است (دایره، دفتر، ص ۲۱-25؛ خسروی‌راد؛ دانشی‌راد). در ادامه، اجرای موزه‌آرایی با تشکیل کارگروه محتوایی و موزه‌آرایی، از ۱۳۹۸ ش آغاز شد که تاکنون (1401 ش)، ادامه دارد. روند کار این‌گونه است که پس از بحث و بررسی دربارۀ نوع ارائۀ اثر، نخست، برای آن فراخوان داده شده؛ سپس، طرح‌های پیشنهادی از هنرمندان بومی و کشوری دریافت و همۀ مراحل اجرایی‌کردن طرح پیشنهادی برتر از انتخاب گرفته تا ساخت و نصب آن در موزه راهبری و مدیریت می‌شود (سیدمحسنی).
ساختمان اصلی موزه دوطبقۀ همکف و زیرزمین را در بر می‌گیرد. طبقۀ همکف شامل ورودی، فضای مدور و بخش اداری موزه است. فضای مرکزی ازلحاظ کارکردی، وظیفۀ تأمین نور طبیعی طبقۀ زیرزمین را دارد و ازلحاظ مفهومی بیانگر این است که شهدا مانند خورشید، منبع فیض برای همگان‌اند و بر تارک کشور و مردم می‌تابند؛ ازاین‌رو، این قسمت عمارت خورشید نامیده شده است. محیط پیرامونی این فضا دوار و تداعی‌کنندۀ طواف است. بر هفت دیوار عمارت، اسامی حدود ۳۸۰۰ شهید استان یزد به‌صورت نقاشی‌خط در قالب سیاه‌مشق روی هفت بوم دست‌ساز خطاطی شده است. در این هفت تابلوی متفاوت، اسامی شهدا طوری نوشته شده است که دریا را تداعی می‌کند و قلم هرچه از پایین به‌طرف بالا می‌آید، ریزتر می‌شود که بیانگر عروج شهدا به سمت آسمان است. مسیر دواری که بازدیدکننده در آغاز مسیر خود، ناگزیر، به گرد آن می‌چرخد، به دایرۀ طواف تعبیر شده است و هدف از شیوۀ سیاه‌مشق و دشواری خواندن عبارات در گردش به دور فضایی نورانی القای حس شوریدگی و سرگشتگی در طواف است (دایره، همان، ص ۱۲؛ نفیسی‌مقدم).
پس از طواف نمادین در عمارت خورشید و در مسیر شیب‌راهی که به زیرزمین منتهی می‌شود، دیواری در مقابل بازدیدکنندگان قرار دارد که روی آن، برای شروع روایت‌های موزه عده‌ای از مردم یزد در حال وضوگرفتن در حوض ورودی مسجد جامع و آماده‌شدن برای نماز تصویر شده‌اند؛ زیرا در دورۀ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس مسجدها ازطریق تقویت بنیۀ مذهبی و روحیۀ جهاد در آحاد جامعه و تشویق جوانان به حضور در جبهه‌های حق علیه باطل، روحیۀ رزمندگان را تقویت می‌کردند. افزون‌بر آن، اغلب، اعزام بسیج‌های مردمی ازطریق پایگاه‌های مستقر در مسجدها بود؛ بدین‌ترتیب، این تصویر افزون‌بر مباحث توحیدی، نقش مسجدها در جهاد را نیز نشان می‌دهد و باتوجهبه ازدحام جمعیت برای گرفتن وضو در اطراف حوض، به ایمان مردم و دارالعباده‌بودن یزد اشاره دارد (دایره، همان، ص ۳۴؛ عباسی هرفته).
در شیب‌راهی که مسیر اصلی رفت‌وآمد و اتصال عمارت خورشید به تالارهاست و تالار شهدا نام‌گذاری شده است، باتوجهبه گستردگی ابعاد وجودی و نقش بی‌بدیل امام خمینی (ره) در تربیت شهدا و رزمندگان و راهبری دفاع مقدس نخست، تصویر ایشان همراه جمله‌ای در ابعاد تقریبی سه در دو متر روی دیوار چاپ شده است. در این شیب‌راه، دو موضوع کلی دیده می‌شود:
1. تعبیۀ تصاویر ۳۸۰۰ شهید استان یزد روی آینه‌های مقرنس که تداعی‌کنندۀ استقبال شهدا از بازدیدکنندگان هنگام ورود و بدرقۀ آن‌ها وقت خروج از موزه است. در میانۀ مسیر، تورفتگی منحنی‌شکلی وجود دارد که با فضاسازی اجراشده نمادی از محراب عبادت است که در آن، تصاویر شهدای روحانی و طلبۀ استان ازجمله شهید محراب، آیت‌الله محمد صدوقی*، نصب‌شده است.
2. روایت انقلاب به‌منزلۀ خاستگاه دفاع مقدس موضوع فضاسازی بعدی است؛ بدین شکل که کابل‌های زیادی به سقف متصل شده‌اند که تداعی‌کنندۀ میله‌های زندان‌اند و رنگ قرمز برخی از آن‌ها بیانگر خون‌های ریخته‌شده در این مسیر است؛ همچنین، گذشتن شهدا از سیم‌خاردارهای نفس را نشان می‌دهد. در دو غرفه‌ای که در دیوارهای این شیب‌راه وجود دارد، تندیس بزرگان، علما و مفاخر یزد در مقام تربیت‌کنندگان رزمندگان و نسل حاضر؛ نیز، عکس‌ها، تندیس‌هایی از راه‌پیمایی‌های مردم یزد و برخی وسایل از مبارزات، اعلامیه‌ها و جز آن‌ها دیده می‌شود؛ همچنین، روی دیوار شیب‌راه اینفوگرافی قیام ۱۰ فروردین ۱۳۵۷ مردم یزد حاوی تصاویر حادثه، شهدا و اطلاعیه‌های حضرت امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری، شهید آیت‌الله صدوقی و دیگر بزرگان نصب شده است. افزون‌بر شیب‌راه، پله و آسان‌بری هم در این طبقه تعبیه شده است (دایره، همان، ص ۳۵-37؛ زارع).
طبقۀ زیرزمین پنج تالار را در بر می‌گیرد که بیشترین فضای این طبقه را به خود اختصاص داده است. افزون‌بر تالارها، سالن آمفی‌تئاتر و فضاهای خدماتی شامل نمازخانه، سرویس‌های بهداشتی و تأسیسات نیز در این طبقه جانمایی شده است. فضای زیرین عمارت خورشید از دیگر قسمت‌های این طبقه است که در آن، مزار یکی از شهدای گمنام هشت‌سال دفاع مقدس قرار دارد. میان تالارها و عمارت خورشید فضایی قرارگرفته که به سبک معماری سنتی یزد و با مصالح بومی ساخته شده است. این فضا عمارت چهارطاقی نام دارد که به‌نوعی فضای تنفس و استراحت بازدیدکنندگان است و می‌توان گفت که بازده موزه را افزایش داده است و ازلحاظ محتوایی، به ارتباط دفاع مقدس و الگوبرداری از واقعۀ کربلا می‌پردازد. آخرین فضای این طبقه فضای کانال‌مانندی برگرفته از کانال‌های حفر‌شده به همت مقنی‌های یزدی در عملیات‌های مختلف دفاع مقدس، به‌ویژه در عملیات فتح‌المبین است که ورودی آن در فضای پیرامونی عمارت خورشید قرار دارد و به انتهای شیب‌راه اصلی ختم می‌شود (دایره، همان، ص ۱۲؛ شاکر).
تالارهای موزه: این موزه پنج تالار دارد که براساس فناوری‌های هنری روز، ارزش‌های دفاع مقدس را در حد توان برای بازدیدکنندگان به نمایش می‌گذارد:
1. تالار ایمان به راه: در این تالار، آثار و پیامدهای حملۀ عراق به شهر خرمشهر و تصرف آن ازطریق بازسازی صحنه‌های آن نمایش داده می‌شود. در این تالار، نخست، اسناد تجاوز رژیم بعث عراق به ایران و همچنین، نقشۀ پاسخ هوایی ارتش ایران به حملۀ عراق و نامۀ فرمانده وقت سپاه خوزستان به مسئولان کشور به معرض نمایش گذاشته شده و در ادامه، به نقش ویرانگر دشمن و حمله به کشور پرداخته شده است؛ بدین شکل که ویرانی‌های شهر خرمشهر به‌صورت هنری، بازسازی و به نمایش درآمده و کوشش شده است با بازسازی خانه‌ای در یزد، امنیت و آرامش این شهر نشان داده شود (دایره، همان، ص ۴۲-43، قرارداد بازسازی ... ؛ دانشی‌راد).
2. تالار راهبران: این تالار با الهام از مفهوم هدایت بشر برای رسیدن به کمال مطلق از سوی بندگان خاص خدا، فضایی روحانی و تأمل‌برانگیز را برای مخاطب ایجاد می‌کند. در آنجا، پلاک‌های معلق در فضا، به‌منزلۀ نمادی از شهدا و بندگان خاص خدا، مخاطب را به مسیرهایی هدایت می‌کند که به منبع اصلی نور می‌رسد؛ همچنین، روی دیوارهای این تالار تصاویری از علمای یزد و قطعه‌هایی از وصیت‌نامه‌های شهدای یزد دربارۀ ولایت دیده می‌شود. در حال حاضر، این تالار طراحی‌شده و در حال اجراست (دایره، قرارداد طراحی ... تالار ... ؛ نفیسی).
3. تالار مجاهدت: این تالار حدود چهارصد مترمربع وسعت دارد و عمدۀ مطالب و موضوعات رزمی و مجاهدت‌های مربوط به جنگ و رزمندگان و نقش تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر* در هشت سال دفاع مقدس، با مواردی مانند فضاسازی با موضوع مجاهدت، اجرای پل بعثت، ابتکارات یزدی‌ها در دفاع مقدس، آثار برجای‌مانده از دورۀ دفاع مقدس و جز آن‌ها تعبیه و جای‌نمایی خواهد شد، در حال حاضر، هنرمندان مختلف به طراحی این تالار مشغول‌اند (دایره، دفتر، ص ۶۰؛ سیدمحسنی).
4. تالار تداوم: موضوع این تالار، که در امتداد تالار مجاهدت قرار دارد، به مبارزه بین حق و باطل و ادامۀ مسیر جهاد و مجاهدت‌هایی مربوط است که در زمان یا مکانی غیر از جبهه‌ها و دورۀ هشت‌سالۀ دفاع مقدس اتفاق افتاده است. تاکنون، اقدامی در این تالار صورت نگرفته است (دایره، همان، ص ۷۱).
5. تالار هنر: این تالار شامل نمایشگاه‌های مناسبتی برای برگزاری نمایشگاه‌های موقت و نمایش آثار هنری و فرهنگی مانند برگزاری نمایشگاه عکس، خط و نقاشی، صنایع‌دستی است؛ همچنین در این تالار، وسایل نقاشی و خطاطی و جز آن‌ها قرار داده می‌شود تا بازدیدکنندگان، به‌ویژه هنرمندان و کودکان پس از بازدید از موزه، بتوانند دریافتشان را روی کاغذ بیاورند (همان، ص ۷۵).
ظرفیت: طراحی مرکز فرهنگی دفاع مقدس استان یزد به‌گونه‌ای است که قابلیت برگزاری انواع برنامه‌های فرهنگی و ورزشی را دارد که عبارت‌اند از: ۱. انجام‌دادن فعالیت‌های ورزشی مانند اسکیت در محوطه، ورزش‌های زورخانه‌ای، فوتسال، تنیس روی میز، پیاده‌روی و ورزش صبحگاهی؛ ۲. برگزاری نمایشگاه‌های روباز و فصلی؛ ۳. برگزاری مراسم مذهبی مانند نماز عید، دعای کمیل و عرفه و روضه‌خوانی و سینه‌زنی با حضور هیئت‌های مذهبی استان؛ ۴. اجرای برنامۀ جذاب و شاد هنری و نمایشی؛ ۵. سخنرانی؛ ۶. برگزاری مراسم عقد زوج‌های جوان؛ ۷. زیارت قبر شهید گمنام؛ ۸. برگزاری روایت‌گری و گردهمایی و شب‌های خاطره در کنار مزار شهید گمنام؛ ۹. برگزاری کلاس‌های عملی و بازدید دانشجویان رشته‌های معماری، هنر و جز آن از طرح‌های معماری و هنری اجراشده در مرکز فرهنگی؛ ۱۰. اجرای برنامه‌ها و گردهمایی‌ها در سالن آمفی‌تئاتر برای توجیه بازدیدکنندگان، برنامه‌های بسیج ادارات، برگزاری کلاس‌های دفاع مقدس دانشگاه‌های استان و جلسات حلقه‌های صالحین بسیج و جز آن‌ها (زارع).
مدیریت مرکز: مدیریت و تجهیز و نگهداری مرکز بر عهدۀ اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان و نگهداری فضای سبز آن با شهرداری یزد است (همو)
مآخذ: افزون‌بر قرآن کریم؛ استانداری یزد، صورت‌جلسۀ تعیین مکان موزۀ دفاع مقدس، سند مورخ ۴ آذر ۱۳۸۲، سند بش، موجود در دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ بنی‌فاطمه، سید هدایت (مدیرکل سابق اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۵ فروردین ۱۴۰۱؛ خسروی‌راد، هادی (مسئول شعبۀ نشر آثار و ارزش‌های مشارکت روحانیت در دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۱۸ فروردین ۱۴۰۱؛ خواجه‌حسینی، علی‌محمد (مسئول وقت دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، اطلاعات شخصی؛ دانشی‌راد، محمدعلی (مدیر وقت طراحی، موزه‌آرایی و محتوایی موزه‌های دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ فروردین ۱۴۰۰؛ دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، دفتر مطالعات و طرح موزه‌آرایی و محتوادهی مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس استان یزد، سند مورخ ۱۳۹۷ ش، سند بش، موجود در دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ همان، قرارداد بازسازی صحنۀ مقاومت خرمشهر برای مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس یزد، سند مورخ ۲ اردیبهشت ۱۴۰۰، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، قرارداد طراحی و اجرای تالار دوم موزۀ دفاع مقدس استان یزد، سند مورخ ۲۱ دی ۱۴۰۰، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، قرارداد طراحی و اجرای سردر ورودی موزۀ دفاع مقدس استان یزد، سند مورخ ۱ خرداد ۱۴۰۰، سند بش، موجود در همان‌جا؛ همان، قرارداد طراحی و ساخت ساختمان اداری موزۀ دفاع مقدس استان یزد، سند مورخ ۱۲ تیر ۱۳۹۳، سند بش، موجود در همان‌جا؛ رجبی، محمد (مدیرکل سابق حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۱۷ فروردین ۱۴۰۱؛ زارع، منصور (مدیرکل اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۲۰ فروردین ۱۴۰۱؛ سیدمحسنی، سید داود (مسئول شعبۀ سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۲۲ فروردین ۱۴۰۱؛ شاکر، حمیدرضا (مسئول دایرۀ امور موزه‌ها و یادمان‌های دفاع مقدس اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۱۷ فروردین ۱۴۰۱؛ عباسی هرفته، محسن (عضو کمیتۀ موزه‌آرایی مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۱۸ فروردین ۱۴۰۱؛ کنگرۀ سرداران و چهارهزار شهید استان یزد، سند مورخ ۵ مرداد ۱۳۸۲، شم بازیابی ۱۵۵، موجود در شعبۀ اسناد اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ نفیسی‌مقدم، علی (مشاور موزه‌آرایی مرکز فرهنگی و موزۀ دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۱ فروردین ۱۴۰۱؛ هژبری، علی (مدیرکل اسبق اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد)، مصاحبه با همو، ۲۲ فروردین ۱۴۰۱.
/ علی‌محمد خواجه‌حسینی/